Kitapta, eski Ergani/Osmaniye (Diyarbekir) kasabasında 1915 öncesinde Ermenilerin durumu, 1915’te yapılan Ermeni katliamı ve eski kasabasının harabeye dönüşü anlatılmakta.
Kitabı kaleme alan Müslüm Üzülmez, kanlı süreci anlamaya ve tarihin getirdiği acılarla yıllanan yaşlı bir dağın yamacında kurulu şimdilerde ise harabeye dönmüş eski kasabanın gölgesinde yitik zamanın peşinde tarihin saklı sayfalarını aramaya çalışıyor. Yazılı kaynaklardan, aile büyüklerinin geçmişte anlattığı anlatımlardan ve Ergani’de konuya vakıf bazı şahıslarla yüz yüze yaptığı görüşmeler esnasında tuttuğu notlardan yararlanmış. Mikro ölçekte toplumsal hafızanın tazelenmesi, yenilenmesi, geri gelmesi ve tarihin saklı sayfalarından çok ufak bir kısmını gün yüzüne çıkartarak dünün hatırlanması hedeflenmiş; tarihi biraz kirinden arındırarak toplumsal yüzleşmeye küçük bir katkı sunmak istemiş.
Ergani Tarihinin Saklı Sayfası ERMENiLER’de Ergani ve civarında 1915 ve sonrasında yaşananlar ilgili önemli tespitler yapılmaktadır. “1915’te, ittihat ve Terakki yönetimi, yasa ve hukuku ayaklar altına alarak Ermenilerin öldürülmesine Fermanla serbestlik getirdi: isteyen istediği ya da istediği sayıda Ermeni’yi öldürebilir, her şeylerini talan edebilir diye. Kasabanın yönetici bürokrat ve askerleri kasabanın ileri gelen işbirlikçileriyle birlikte katliamı planladı. Ergani’nin kadim halklarından biri olan Ermeniler acımasızca soykırıma tabi tutuldu. Tehcir yasasıyla da kök ve kökenlerinden koparıldı: Sürüldü; yollarda öldü, öldürüldü ve imha edildi. Geriye kalanlar dünyanın dört bir bucağına tespih tanesi gibi dağıldı. Vital Cuinet’in verilerini esas alırsak, Ergani şehrinde yaşayan 2.000 Gregoryen Ermeni, 525 Protestan Ermeni, 1.000 Rum Ortodoks’tan çok az ‘kılıç artığı’ kadın ve çocuktan başka geriye kalan olmadı. …Sonrasında da bilinçli olarak Ermenilerin çok zengin olduğu algısı oluşturuldu. Katliam sonrasında geniş zaman dilimi içinde Ermenilerden geriye kalan kültürel izler (kiliseler, manastırlar, mezarlar, tarihi yapılar, taş evler vs.) devletin oluşturduğu algı ve suskunluğu sonucu define ve altın arayıcıları tarafından talan edildi.” (s.179)
Neden halkların, inançların renkli bahçesi Ergani’de farklı renklerdeki çiçekler kök ve kökenlerinden koparıldı, tırpanlanıp yok edildi?
Üzülmez, kitabında “ittihat ve Terakki Cemiyeti’nin Osmanlı imparatorluğu’nu ‘Sünni Müslüman Türk’ esasına dayalı bir imparatorluk kurma hayali sebep oldu bunca kötülüğe, bunca vahşete, bunca belanın başımıza gelmiş olmasına. Aradan yüzyıl geçti, ama çok fazla bir şey değişmedi: Kemalistler, milliyetçiler, islamcılar hâlâ eski tas eski hamam havasında. Oysa toplum olarak ruh sağlığımıza kavuşmamız lazım. Hakikatle, gerçekle yüzleşmemiz lazım. Unutmayalım, gerçek bir yüzleşme ‘hepimizi özgür kılacaktır’; Nazım Hikmet’in deyişiyle ‘anlımıza sürülen bu kara lekeden’ bizleri kurtaracaktır. ittihat ve Terakki Cemiyeti’nin işlediği ve Cumhuriyet’in sürdürdüğü utancı yaşamak zorunda değiliz!” (s.7) diye yazmaktadır.
Kitap ilginç on sekiz bölüm ve dört ekten oluşuyor: Erganimaden Sancağında Farklı Kimliklerin idari Temsili, Tehcirle Gelen Büyük Felaket/Katliam/Soykırım, 1915’te Ergani’de Neler Yaşandı?, El Konulan Kadın ve Kızlar -Cüma Dedemin Meryem’le Evliliği, El Konulan Erkek Çocukları -Haço Usta ve Parisli Ahmet, Ermenilere Ait Mal ve Mülklere Ne Oldu?, ‘Milli’ Sermaye Birikiminin Oluşturulması ve Osmanlı itibar-ı Milli Bankası’nın Kurulması, Almanların Maden ve Ergani’ye Geliş Nedenleri, Amerika’da Yaşayan Ermenilerin Ergani’de Akrabalarını Araması, Ermenilerden Geriye Kalan Mekânlar/Yerler gibi bölüm başlıkları ve “Ergani Sancağında Ermeni Emval-i Metrukelerinden (Terkedilmiş Mallar) 1915 Soykırımındaki Yerel Eşrafın Gaspından Sonra 1924 Yılına Kalan Miktarları Gösterir” Listede Yer Alan Şahıs ve Köy isimleri ile ilgili Tablo, Zülküf Peygamber’in Makamı Hakkında Kimi iddialar ve Prens Hapik Olayı, 1915 Öncesi ve Sonrasında Erganimaden
Sancağında Görev Yapmış Mutasarrıflar, Ergani’de Farklı Kimliklere Dair Bazı Osmanlı Arşiv Belgeleri ekleri bunlardan birkaçıdır. Kitabın Önsöz’ünü Emekli Hâkim Ali Güzel’in yazması ise kitaba farklı bir renk ve anlam katmış.
Soykırımın 101.yılında Ergani Tarihinin Saklı Sayfası ERMENiLER kitabının yayınlanması geçmişle yüzleşme adına sembolik bir adım olarak görülmelidir.
Artık yüz yıllık acıyla yüzleşmeli ve vicdanlarımızı sorgulamalıyız.
“Yapılacak ilk şey acıları ve utancı dile getirmekten çekinmeyen erdemli bir duruş sergilemektir.
Bu soylu görev ve sorumluluk da tüm yurttaşlar adına Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne düşmektedir.” (s.184)
Künyesi:
Müslüm Üzülmez, Ergani Tarihinin Saklı Sayfası ERMENiLER, ismail Beşikçi Vakfı Yayınları, istanbul-Nisan 2016, 256 Sayfa.
